Mindfullness 'avant la lettre': mediteren met behulp van beelden

Het is tegenwoordig helemaal in. Doe aan ‘Mindfullness’! Het helpt tegen emoties als stress, onrust, verdriet, boosheid, slapeloosheid, ongeduld, depressie, irritatie enzovoort. Het wordt beschouwd als een methode om je te leren omgaan met alles wat zich gedurende de dag aandient. Het leert je hoe te focussen, je aandacht te concentreren op één punt – en daar hoort dan ook bij dat je dat doet ‘in het hier-en-nu’!

Mindfull kan je midden in het leven zijn, en maakt je bewust van de mooie dingen om je heen: de zonsopgang, prachtige muziek of andere intense ervaringen. Je hebt er een ‘meditatiekussen’ voor nodig’ en je moet je kunnen terugtrekken, om scherp te blijven en te worden. Je moet je emoties gaan herkennen en ervaren. En: ‘Als je open aandacht hebt voor je binnenwereld, ga je luisteren naar de stem van je hart’. Je doet het door allerhande zittende en bewegende oefeningen uit te voeren: zitmeditaties, loopmeditaties, ademfocus, yoga en bodyscan. Als je dat telkens weer opnieuw doet, verandert het je gemoedstoestand, je voelt dat je meer rust en stabiliteit gaat ervaren.

Hoewel de methode ‘mindfullness’ wordt verbonden aan het boeddhisme, kent het Christendom een vergelijkbare meditatietechniek, die wordt geduid met de term ‘imaginatie’ of verbeelding. In de Katholieke kerk wordt vanaf de Middeleeuwen gemediteerd op een tekst of beeld of een combinatie van beide: exact vergelijkbaar met de hier(boven) beschreven uitleg over mindfullness. Die tekst en/of dat beeld is dan echter geïnspireerd op de bijbel, het leven van Christus of de deugden van de heiligen. Door je te verdiepen in het onderwerp van de meditatie, door erover te lezen of er een afbeelding van te bekijken, kan je je inbeelden fysiek bij een gebeurtenis – bijvoorbeeld uit het leven van Christus – aanwezig te zijn. Één op één kan je de emoties vergelijken met de (traditionele) ‘deugden en zonden’. Je trekt je terug voor een meditatieoefening en keert in jezelf om te luisteren naar Christus die woont en handelt vanuit je hart. Mediteren doe je met al je zintuigen. Het inbeelden met behulp van tekst en beeld bevordert de concentratie op het onderwerp van meditatie en je wordt minder snel afgeleid.

Laat je vandaag inspireren door de tekst én het beeld van:

05-06-2017 - De navolging van Maria

In de Middeleeuwen en de vroegmoderne tijd kozen veel meer vrouwen dan mannen voor een (semi-)religieus leven. Zij werden geïnspireerd door vooral vrouwelijk heiligen. Zij leefden veelal 'in de wereld' en legden enkel de gelofte van zuiverheid af, niet die van gehoorzaamheid en armoede (zoals wel gebruikelijk was in kloosters).

Hun dagelijkse leven werd besteed aan bidden, (hand)werken, studeren en de zorg voor de medemens (caritas). De vrouwenemancipatie vindt daar wellicht haar oorsprong.

Maria was het belangrijkste 'rolmodel'. Net als Christus werd zij nagevolgd in haar leven, zoals dat in apocriefe boeken was opgetekend. Het navolgen van Maria in haar lijden werd gespiegeld aan de passie van Christus; hier de urenwijzers van het lijden van Christus én Maria op twee achttiende-eeuwse devotieprenten, die werden gebruikt als hulpmiddel bij het gebed.
Urenwijzers

_____________________________________

05-06-2017 - Vera Icon, ware afbeelding

Onlangs was er discussie over het verscheuren van het beeld van Christus - in de Goede Week - in een spotje van Kerk in Actie. In de vele vaak mooie reacties daarop, onder andere door Elza Kuyk, mis ik de cultuurhistorische benadering.
Vera Icon, ware afbeelding 1
In de volksvroomheid werkte het aanzien van het beeld van Christus genezend en verlossend. Er werden in de Rooms Katholieke Kerk drie relieken van het Aangezicht vereerd: het Veronicadoek in Rome, het vergelijkbare beeld van Abgar (vooral vereerd in de orthodoxe kerk) ook in Rome en het sudarium (de lijkwade van Turijn).
Sedert de Middeleeuwen trok dat veel pelgrims die als aandenken een afbeelding mee terug naar huis namen. Deze afbeeldingen werden aangeraakt aan het originele reliek en werden daardoor ook een reliek: tertiair of zoals genoemd brandea.

Relieken dienden als hulpmiddel bij het gebed, maar vooral als talisman: er ging een genezende kracht vanuit. Nu nog zie je in kerken (en musea!) afbeeldingen van dergelijke ‘relieken’. Duizenden devotieprenten werden vervaardigd, die na zegening, ook gekoesterd werden. Mede daarom is het zo kwetsend en dom het beeld van Christus zo confronterend te verscheuren. Het getuigt van weinig historisch inzicht.

Hierbij een kleine selectie van de duizenden afbeeldingen die zijn geschilderd, getekend of gegraveerd.
Vera Icon, ware afbeelding 2 Vera Icon, ware afbeelding 3

_____________________________________

07-04-2017 - De opwekking van Lazarus. De levenwekkende woorden van God bevrijden ons van doodse verlamdheid (Johannes 11, 1-45)
De opwekking van Lazarus

Nog tijdens zijn leven vroeg Ignatius van Loyola (1491-1556) aan Gerónimo Nadal (1507-1580) om een platenboek samen te stellen om mee te bidden en waarin de belangrijkste scènes uit het Nieuwe Testament zouden worden afgebeeld. Nadal zou het verschijnen hiervan niet meer meemaken. Uiteindelijk verscheen het prentenboek in 1593 in Antwerpen.

Het prentenboek diende tot voorbeeld voor de beeldcultuur van de contrareformatie. Het had een grote invloed op de iconografie van Bijbelse prenten die als hulpmiddel bij het gebed in die tijd in grote oplagen in Antwerpen werden gedrukt. De prent is van de hand van Hieronymus Wierix.

Het is dus een echte meditatieprent. De letters in de prent corresponderen met de tekst onder de prent, ze noemden dat toen de ‘puncten’ voor de meditatie.

Opvallend aan de devotieprenten van Nadal is dat alle mensen zich kunnen verplaatsen in een persoon op de prent: ze zijn geplaatst in het ‘hier-en-nu’ en het verhaal kan zich bij wijze van spreken zich ‘om de hoek’ afspelen.

We zien een welvarend huis en een graf in een Westers landschap. Het is een prent over leven en dood. De context van het verhaal is hier op de achtergrond afgebeeld. De essentiële scene – de opwekking van Lazarus - speelt zich op de voorgrond af.

We volgen de ‘puncten’ op de prent:
• A: Zodra Martha hoorde dat Jezus op komst was, ging zij Hem tegemoet: Maria echter bleef thuis.
• B: Jezus zei: ‘neemt de steen weg’ Marta. De zuster van de gestorvene, zei Hem: Hij riekt al want het is al de vierde dag.
• C: Toen namen zij de steen weg.

• D: De gestorvene kwam naar buiten, voeten en handen met zwachtels omwonden en met een zweetdoek om zijn gezicht.
• E: Jezus beval hun: ‘Maakt hem los en laat hem gaan’.
• F: Vele Joden, die naar Maria waren gekomen en zagen wat Hij gedaan had, geloofden in Hem.
• G: gaat weer terug in het verhaal: Zodra Maria op de plek kwam waar Jezus was en hem zag, viel ze aan zijn voeten neer.
• H: Maar enkelen gingen naar de Farizeeën om te vertellen wat Jezus had gedaan.

Wat de prent toevoegt aan de tekst zijn de emoties op de gezichten van de Joden: we zien verdriet, ongeloof, geweeklaag, toewijding, gesmeek, en discussie. Fraai is ook dat één man zijn neus vasthoudt tegen de stank bij het openen van het graf!

In zijn geheel illustreert de prent niet alleen een verhaal, maar laat het op de voorgrond zien dat wij dankzij - en in navolging van - Christus de dood kunnen overwinnen als wij in Hem geloven.

_____________________________________

27-03-2017 - De vergeving van God kan onze blindheid en hardheid wegnemen (Johannes 9; 1-41)

We hebben tot nu toe gekozen voor devotieprenten die mooi en precies een bijbels verhaal verbeelden, maar vandaag kijken we naar het schilderij Christus geneest de blinde, dat 163 cm hoog is en 92 cm breed. Het is van de hand van Otto van Rees en gedateerd 1925.
Christus geneest de blinde
De weergave is beïnvloed door het kubisme, een belangrijke schilders stroming aan het begin van de twintigste eeuw.

Als we deze afbeelding vergelijken met voorgaande, zien we dat op deze voorstelling minder precies en realistisch met de Bijbeltekst wordt omgegaan. Er is veel ruimte voor ‘verbeelding’.

We zien Jezus gebogen over een zittende man. Achter Jezus zijn twee mannen afgebeeld. De linker spreekt, ook door middel van een handgebaar tot de andere beschouwer. Ze zien van dichtbij dat Jezus het gezicht van een blinde betast.

Donker en licht zijn in deze afbeelding duidelijk zichtbaar. Staan donker en licht voor goed en kwaad? Voor gelovig of ongelovig? De blinde is een kwetsbare man, half naakt afgebeeld. Hij heeft een lichte gelaatskleur, blond haar en draagt een wit armoedig hemd. De omstanders hebben een donker gelaat en dragen donkere kleding. Jezus zijn gelaat is net als zijn Joodse omstanders donker. Maar hij onderscheidt zich door zijn lichte, witte kleding.

Op het schilderij is De blinde de hoofdpersoon. De voorstelling gaat over hem. En dat terwijl de blinde volgens de Joden een zondaar is…
Omdat blindheid een straf van God zou zijn. Of staat het licht in deze schildering voór de beeldspraak van Jezus waarmee dit verhaal opent: ‘Zolang ik in de wereld ben, ben ik het licht voor de wereld’ De emotie op het gezicht van Jezus is een liefdevolle, helpende blik. De blinde kijkt verwonderd naar Hem op, zittend aan zijn voeten.

De omstanders kijken argwanend toe. Verbeelden de twee beschouwers zijn leerlingen, de buren, de mensen die de bedelaar kenden, de Farizeeën, de ‘Joden’ dus álle mensen die in dit Bijbelverhaal worden geciteerd? Of zijn wíj de beschouwers?
Of verbeelden ze een díscussie in het algemeen, rondom goed en kwaad, deugt en zonde of over gelovig en ongelovig zijn. Of gaat het hier over ons, zijn wij allen de blinde. Gaat het over het zien van het Licht, over Jezus die het licht van de wereld is en onze ogen daartoe opent.

_____________________________________

20-03-2017 - Wie nieuwe bronnen in het leven aanboort, kan de waarheid zien (Johannes 4; 5-41)

Deze gravure is uit ca. 1700. In die tijd identificeerde vrouwen zich graag met Bijbelse vrouwen die met Christus íntiem ‘samen’ waren en een gesprek met Hem voerde. Na Maria Magdalena was de Samaritaanse uit dit verhaal een geliefd rolmodel bij de meditatie van religieuze vrouwen.
Jezus en de Samaritaanse vrouw
De afbeelding laat een ontmoeting zien. De beschouwer leeft zich bij de meditatie op dit beeld zo in dat hij/zij als het ware de vrouw is bij de bron, die Hem hier ontmoet en dit gesprek met Hem voert. De ontmoeting is afgebeeld op een wolk: wolken zijn de brengers van regen. Regenwater is nodig voor vruchtbare aarde. Jezus is hier een knappe man, de Samaritaanse een beeldschone vrouw. Ze voeren een steeds dieper gaand gesprek bij een put.

Ze zijn samen, in stilte en verlatenheid.

Jezus vraagt haar om water. De vrouw is verbaasd dat Jezus, een Jood, haar dat vraagt. Joden gingen immers niet met Samaritanen om: ze werden blijkbaar gediscrimineerd. Hij stelt haar gerust en vertelt dat Hij haar levend water wil geven. Dat dringt niet helemaal tot haar door, hoe kan Hij immers levend water geven als Hij geen emmer of kruik bij zich heeft.

Jezus steekt zijn vinger op en zegt: ‘Iedereen die dit water drinkt zal weer dorst krijgen, maar wie het water drinkt dat Ik hem geef zal nooit meer dorst krijgen. Het water dat ik geef zal in hem een bron worden waaruit water opwelt dat eeuwig leven geeft.’

Nu gelooft zij Hem: Het onderschrift bevestigd dat dat hier is afgebeeld: ‘Domini da mihi hanc aquam’: vertaald: ‘Geef mij dat water Heer’. Het is haar antwoord: Geef mij dat water Heer, dan zal ik geen dorst hebben. Daartoe steekt zij haar hand naar Hem uit.

Zijn geestelijk spiritueel water waarover Hij hier spreekt overstijgt het aardse element water uit de put; zij gaat er zelfs vanuit dat zij hierna nooit meer water hoeft te putten. Dat geestelijke water heeft zij nodig om haar te helpen in haar moeilijke leven. Bij haar vertrek laat zij haar kruik, rechts afgebeeld, achter bij de bron.

_____________________________________

13-03-2017 - Het visioen van God

We zien Jezus in een wolk bovenop een berg, de berg van de Transfiguratie ofwel de gedaanteverandering, later pas werd aangenomen dat dit de berg Tabor moest zijn. Is het echt wat we zien, kunnen we het begrijpen? Want wat we zien gebeurt niet om ons heen. Het is een surrealistisch beeld, maar om welke reden dan toch herkenbaar? Het is een visioen dat wordt beschreven in Matteüs. Een visioen is een droombeeld of verschijning. Een visioen wordt ervaren als iets bovennatuurlijks of mystieks. Aan het beschouwen van een visioen wordt een voorspelling toegeschreven.
Transfiguratie
Jezus jonge gezicht is afgebeeld in een aureool: het laat Zijn gelaat stralen. Hij kijkt zelfverzekerd. Zijn kleed is glanzend in het licht van een groter aureool dat Zijn hele lichaam omvat. Hij spreidt zijn handen in een kruisvorm wijzend naar twee personen. De twee zijn gedeeltelijk verscholen achter wolken. Ze zijn niet op de aarde. Ze dragen een baard. Teken van wijsheid? Het zijn Mozes en Elia die tot Jezus spreken.

Het zijn hoofdrolspelers uit het Oude Testament die hier spreken met Jezus. Dit visioen is opgetekend in het Nieuwe Testament door Matteüs (17;1-9).
Onder de stralende Jezus zijn drie verschrikt ogende mannen afgebeeld. Is de middelste Petrus die bevreesd naar Hem opkijkt? Het is een contrast tussen de zelfverzekerde blik van Jezus en de verschrikt kijkende mannen. Petrus ziet het visioen met de drie mannen en stelt een vraag. Waarom stelt hij die vraag?

De twee anderen, Jacobus en Johannes zijn geraakt, de één slaat zijn ogen neer en houdt zijn handen gevouwen als in een smeekgebed, de ander wordt gegrepen door vrees en doet zijn handen voor zijn ogen. God is niet afgebeeld, maar wel aanwezig. Is dit dan het moment waarop Hij tot hun spreekt en zegt: ‘Dit is mijn Zoon, de Welbeminde, in wie ik mijn behagen heb gesteld; luistert naar Hem’.

_____________________________________

27-02-2017 - De legende van Augustinus van Hippo en het kindje langs de zee.

Van 1990 tot 1994 inventariseerde ik 18.000 bid- en devotieprentjes voor museum Catharijneconvent. Na afloop vroeg ik mij af wat ik nu het meest bijzondere prentje vond dat aan me voorbij was gekomen. Dat is een moeilijke vraag want er zijn véél prentjes die mooi, lief of aansprekend zijn.
De legende van Augustinus van Hippo
Ik viste deze afbeelding van Augustinus eruit (ABM dp4110). Het is een klein gesneden prentje uit ca. 1750, waarschijnlijk gemaakt te Antwerpen. In de randen zijn links en rechts tulpen uitgesneden, symbolen voor de zuiverheid. Gedetailleerd zijn verder de uitgesneden engeltjes, vogels en bloemen te herkennen die aan elkaar zijn verbonden door florale takken. Hoe klein de afbeelding ook is, enkele vierkante centimeters, de details op de aquarel in het midden zijn met uiterste precisie geschilderd. Een mediterraan landschap, grenzend aan de zee. God daalt als zonnestralen neer op een dorpje aan de voet van de berg.

Op de ovale miniatuur in het midden is de kerkvader Augustinus van Hippo geschilderd, met de afbeelding van een - in de late Middeleeuwen - populaire legende. Augustinus zou al wandelend langs de zee mediteren en reflecteren over de H. Drie-eenheid. Toen zag hij een kind spelen (in sommige versies is het een meisje), dat water uit de zee schepte en overbracht naar een kuiltje op het strand. Toen Augustinus poogde het kind uit te leggen dat het onmogelijk was om al het water uit de zee in het kuiltje te scheppen, antwoordde het kind dat het nog moeilijker was om het geheim van de Drie-eenheid te bevatten. Het grote geheim van de Triniteit staat niet in verhouding tot het kleine verstand van de mens. Kortom: men moet niet alles willen begrijpen of geloven. Het kind zou symbool staan voor Christus, die hier aan Augustinus zou zijn verschenen. Er zijn op de voorstellig meestal drie schelpjes afgebeeld, verwijzend naar de H. Drie-eenheid. De legende wordt aangehaald om het verschil tussen geloven en weten uit te leggen. Het is een beeldspraak waarbij een vergelijking wordt getrokken door middel van een (surrealistisch) beeld dat de beschouwer een wijze les laat herinneren. De voorstelling is geplaatst in de vroegmoderne tijd: Augustinus draagt immers een bisschopskleed naar zeventiende-eeuws model, met bisschopsstaf. De beschouwer was dus deelgenoot van een legende die zich – bij wijze van spreken – afspeelde in zijn hier en nu en waar hij zich bij het aanschouwen in kon verplaatsen.

Dat vind ik nu zo mooi aan de religieuze beeldcultuur: door middel van metaforen kan men wijsheden ‘herinneren’ en gebruiken om zo dichter tot God te komen. Een afbeelding dus, die ook nu nog tot de ‘verbeelding’ spreekt. Ondanks de voortschrijding van de wetenschap moeten we niet alles willen begrijpen of willen weten. Tegenwoordig kunnen we dat in onze gedachten (of privé-devotie) benutten om makkelijker ‘los’ te laten.

Social Media

Je kunt me volgen op:

© 2016- Evelyne Verheggen Colofon Links